ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΧΩΡΟΙ ΚΑΙ ΦΥΤΟΚΑΛΥΜΜΕΝΕΣ ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ – ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ

Η έντονη αύξηση των οικοδομικών όγκων, η μεγάλη πυκνότητα πληθυσμού, ο υπέρμετρος κυκλοφοριακός φόρτος, η ατμοσφαιρική ρύπανση και οι υψηλές θερμοκρασίες που διαμορφώνονται στις ελληνικές πόλεις αποτελούν προβλήματα της σύγχρονης εποχής. Ταυτόχρονα, οι ελεύθεροι χώροι (πλατείες, αθλητικές εγκαταστάσεις κ.α.) και οι φυτοκαλυμμένες επιφάνειες (πάρκα, άλση κ.α.) είναι λίγες σε αριθμό, μικρές σε έκταση, έχουν έντονο κατακερματισμό και ανομοιόμορφη κατανομή στον αστικό ιστό.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα του αστικού ιστού των περισσότερων ελληνικών πόλεων είναι η ύπαρξη πλατειών, κυρίως μικρού μεγέθους, και η ανυπαρξία πάρκων και άλλων φυτοκαλυμμένων επιφανειών. Οι πλατείες είναι χώροι στους οποίους συνήθως ένα μεγάλο ποσοστό καλύπτεται με δομικά υλικά (πλάκες, μπετόν, άσφαλτος κ.α.) και μικρά μόνο τμήματα περιέχουν καλλωπιστική βλάστηση. Οι επιφάνειες αυτές, όταν έχουν ικανό μέγεθος, χρησιμοποιούνται ως χώροι αναψυχής, ενώ όταν είναι μικρές, εξυπηρετούν κυρίως τη ρύθμιση της κυκλοφορίας. Στις περισσότερες πλατείες της Πάτρας απουσιάζει η έντονη φύτευση και υπερτερούν τα δομικά υλικά με αποτέλεσμα τη μειωμένη περιβαλλοντική προσφορά των πλατειών αυτών στον αστικό ιστό. Ενδεικτικά αναφέρονται οι πλατείες Παπαδιαμαντοπούλου, Γεωργίου και τα Υψηλά Αλώνια.

Από έρευνες που έχουν γίνει σε μικρές (μέχρι 1 στρέμμα) πλατείες της Αθήνας διαπιστώθηκε ότι υπερθερμαίνονται κατά τη διάρκεια της ημέρας, ενώ κατά τη διάρκεια της νύχτας η παρατηρούμενη μείωση της θερμοκρασίας είναι ασήμαντη με αποτέλεσμα να μην διαφοροποιούνται από το γύρω δομημένο χώρο. Αντίστοιχες μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν και σε μεγάλες  πλατείες (5 και 10 στρεμμάτων), όπου διαπιστώθηκε ότι η μείωση της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της νύχτας γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στο κέντρο των πλατειών, χωρίς όμως να μπορεί να επιδράσει θετικά στον περιβάλλοντα δομημένο χώρο.

Τα πάρκα, τα άλση και οι λόφοι με ξηροφυτική βλάστηση, αποτελούν χώρους με υψηλό ποσοστό φυτοκάλυψης μέσα στον αστικό ιστό. Από βιοκλιματική άποψη, το αρδευόμενο συμπαγές πράσινο των πάρκων, με την ανεμπόδιστη εξάτμιση νερού από τη βλάστηση και το έδαφος, δημιουργεί συνθήκες μειωμένης θερμοκρασίας και αυξημένης υγρασίας ιδιαίτερα κατά τη θερμή περίοδο του έτους. Έτσι, στους χώρους αυτούς, παρατηρείται έντονη διαφοροποίηση θερμουγρομετρικών συνθηκών από τον γύρω δομημένο χώρο, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για ευχάριστη παραμονή των επισκεπτών σε αυτούς. Η επίδραση των ευνοϊκών περιβαλλοντικών συνθηκών του πάρκου στον γύρω δομημένο χώρο μπορεί να διαπιστωθεί εκεί όπου αυτό γειτνιάζει με ακάλυπτες επιφάνειες ή αραιή χαμηλή δόμηση. Η ευνοϊκή επίδραση του πάρκου μειώνεται σημαντικά όταν υπάρχουν μέσα σε αυτό κτίρια και μεγάλες πλακοστρωμένες ή ασφαλτοστρωμένες επιφάνειες.

Οι περιοχές με ξηροφυτική βλάστηση, όπως είναι το Δασύλλιο στην Πάτρα, παρουσιάζουν κατά τη διάρκεια της ημέρας θερμική και υγρομετρική διαφοροποίηση, η οποία είναι συνάρτηση της πυκνότητας της βλάστησης, του προσανατολισμού και της κλίσης των φυτοκαλυμμένων επιφανειών. Κατά τη διάρκεια της νύχτας παρατηρείται διαφοροποίηση από το γύρω δομημένο χώρο, με σαφή μείωση της θερμοκρασίας και ταυτόχρονη αύξηση της σχετικής υγρασίας. Οι επιφάνειες αυτές επιδρούν ευνοϊκά στο άμεσο δομημένο περιβάλλον και ιδιαίτερα εκεί όπου τα κτίρια είναι χαμηλά, οι δρόμοι έχουν μεγάλο πλάτος και η διεύθυνσή τους είναι κάθετη στις ισοϋψείς του λόφου. Οι δρόμοι αυτοί λειτουργούν ως «αεραγωγοί» διοχετεύοντας δροσερές αέριες μάζες από το λόφο προς το εσωτερικό της πόλης. Αντίστοιχα «εισάγουν» τη θαλάσσια αύρα μέσα στην πόλη όταν βρίσκονται κάθετα στην ακτογραμμή. Η αποτελεσματικότητα όμως της λειτουργίας αυτής των δρόμων – αεραγωγών είναι περιορισμένη όταν αυτοί είναι στενοί και χωρίς βλάστηση, όπως για παράδειγμα είναι η οδός Παντανάσσης, ενώ αντίθετα είναι αυξημένη όταν είναι φαρδείς και με δενδροφύτευση όπως είναι η οδός Τριών Ναυάρχων.

Γενικά, οι ελλειματικές συνθήκες νερού στο έδαφος των φυτοκαλυμμένων επιφανειών των λόφων και οι αυξημένες θερμοκρασίες του θέρους ελαχιστοποιούν την προσφορά της ξηροφυτικής βλάστησης στο περιβάλλον. Αν και οι επιφάνειες αυτές έχουν μειωμένη βιοκλιματική προσφορά σε σχέση με αυτή των πάρκων, η συμμετοχή τους στη γενικότερη βελτίωση των συνθηκών περιβάλλοντος της πόλης είναι θετική με την προϋπόθεση ότι κατέχουν σημαντική έκταση, χωρίς ασφαλτοστρώσεις και κτιριακές εγκαταστάσεις.

Στον αστικό ιστό των πόλεων ενίοτε υπάρχουν φυτοκαλυμμένες επιφάνειες, ικανού μεγέθους, οι οποίες ανήκουν σε ερευνητικά ή εκπαιδευτικά ιδρύματα. Πιο συγκεκριμένα, στην Πάτρα, υπάρχει ο κήπος του Πρακτικού Γεωργικού Σχολείου και το κτήμα του Ινστιτούτου Προστασίας Φυτών βόρεια του αστικού ιστού της πόλης. Οι χώροι αυτοί αποτελούν ένα πνεύμονα πρασίνου ο οποίος αναβαθμίζει περιβαλλοντικά την περιοχή και εκτιμούμε ότι βελτιώνει τις βιοκλιματικές της συνθήκες. Σε καμία περίπτωση οι προαναφερθέντες χώροι πρασίνου δεν πρέπει να αλλάξουν χρήση με την οικοπεδοποίησή τους ή την ανέγερση κτισμάτων εντός των ορίων τους, αλλά αντίθετα, πρέπει να διατηρηθούν, να συντηρηθούν και να αναβαθμιστούν έτσι ώστε μακροπρόθεσμα να αποτελέσουν χώρο αναψυχής για τους κατοίκους της πόλης.

Ιδιαίτερα αξιόλογοι χώροι, από άποψη έκτασης και θέσης είναι το έλος της Αγυιάς και οι παρακείμενες εγκαταστάσεις του ΕΟΤ. Οι περιοχές αυτές με τις κατάλληλες παρεμβάσεις (σχετικές μελέτες και σωστή εφαρμογή τους), μπορούν να αποτελέσουν ένα σημαντικής έκτασης πάρκο υπερτοπικής εμβέλειας.

Η ενδεχόμενη αναβάθμιση των προαναφερθέντων χώρων και της παραλίας στη βόρεια πλευρά της Πάτρας, όπως και η ενοποίησή τους μέσω ενός κατάλληλα σχεδιασμένου δικτύου πεζοδρόμων και δενδροφυτεύσεων θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν εκτεταμένο χώρο περιπάτου και αναψυχής. Η αναβάθμιση και ενοποίηση αυτή, όχι μόνο θα βελτίωνε τοπικά τις βιοκλιματικές συνθήκες, αλλά θα δημιουργούσε και τις προϋποθέσεις βελτίωσης του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος της πόλης.

Αικατερινη Σερελη, Καθηγήτρια Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών

Γεωργιος Χρονοπουλος, Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.